คำศัพท์ :
โปราณัฏฐกถาอรรถกถาเก่าแก่, คัมภีร์หรือบันทึกคำอธิบายความในพระไตรปิฎก ที่ใช้ในการศึกษาและรักษาต่อกันมาในลังกาทวีป เป็นภาษาสิงหฬ อันถือว่าสืบแต่ครั้งพระมหินทเถระพร้อมด้วยคณะพระสงฆ์เดินทางมาประดิษฐานพระพุทธศาสนาในลังกาทวีป ซึ่งได้นำพระไตรปิฎกและอรรถกถามาตั้งไว้เป็นหลักแต่อรรถกถาเดิมที่นำมานั้น เป็นภาษาบาลี จึงสืบต่อกันมาเป็นภาษาสิงหล เพื่อให้ชาวเกาะลังกาสามารถใช้เป็นสื่อในการศึกษาพระไตรปิฎกที่ต้องรักษาไว้อย่างเดิมเป็นภาษาบาลี ต่อมา ในกึ่งศตวรรษสุดท้ายที่จะถึง พ.ศ.๑๐๐๐ พระพุทธศาสนาในชมพูทวีปเสื่อมลงมากแล้ว แม้พระไตรปิฎกบาลีจะยังคงอยู่ แต่อรรถกถาได้หมดสิ้นไป พระพุทธโฆสาจารย์ได้รับมอบหมายจากพระเรวตเถระผู้เป็นอาจารย์ ให้เดินทางจากชมพูทวีป มายังลังกาทวีป เพื่อแปลอรรถกถาจากภาษาสิงหฬเป็นภาษามคธ ที่จะนำไปใช้ศึกษาในชมพูทวีปสืบไปได้อีก พระพุทธโฆสาจารย์ เมื่อผ่านการทดสอบความรู้ความสามารถและได้รับอนุญาตจากสังฆะแห่งมหาวิหารให้ทำงานที่ประสงค์ได้แล้ว ก็ได้เรียบเรียงอรรถกถาจากของเดิมที่เป็นภาษาสิงหฬ ขึ้นมาเป็นภาษาบาลี จนเกือบครบบริบูรณ์ ขาดแต่บางส่วนของขุททกนิกาย แห่งพระสุตตันตปิฎก ซึ่งก็ได้มีพระเถระอื่นอีกประมาณ ๔ รูป มีพระธรรมปาละ เป็นต้น จัดทำขึ้นด้วยวิธีการคล้ายคลึงกัน จนจบครบตามคัมภีร์ของพระไตรปิฎก ในช่วงเวลาไม่ห่างจากพระพุทธโฆสาจารย์มากนัก
เมื่ออรรถกถาที่เป็นภาษาบาลีเกิดมีขึ้นใหม่อีก ก็ช่วยเป็นหลักในการศึกษาพระไตรปิฎกสืบต่อมา ไม่เฉพาะในลังกาทวีปเท่านั้น แต่ขยายออกไปในประเทศอื่นๆ กว้างขวางทั่วไป ต่อมา เมื่อพูดถึงอรรถกถา ก็เข้าใจกันว่าหมายถึงอรรถกถาภาษาบาลีรุ่นประมาณ พ.ศ.๑๐๐๐ ที่กล่าวมานี้ บางทีถึงกับเรียกกาลเวลาของพระศาสนาช่วงนี้ ว่าเป็นยุคอรรถกถา ซึ่งแท้จริงนั้น เนื้อตัวของอรรถกถาก็เป็นของที่มีสืบต่อมาแต่เดิม
ส่วนอรรถกถาเก่าแก่ของเดิมในภาษาสิงหล ที่พระพุทธโฆสาจารย์และพระอรรถกถาจารย์อื่นในเวลาใกล้เคียงกัน ได้ใช้เป็นหลักและเป็นแนวในการเรียบเรียงอรรถกถาภาษาบาลีขึ้นใหม่ก็จึงหมายรู้กันโดยใช้คำเรียกว่าเป็น “โปราณัฏฐกถา” (อรรถกถาโบราณ, อรรถกถาของเก่า) ซึ่งมีชื่อที่อ้างอิงหรือกล่าวถึงในอรรถกถาภาษาบาลีบ่อยครั้งโดยเฉพาะ มหาอัฏฐกถา มหาปัจจรี กุรุนที สังเขปัฏฐกถา อันธกัฏฐกถา
โปราณัฏฐกถาสำคัญที่สุด คือ มหาอัฏฐกถา ซึ่งเป็นอรรถกถาที่อธิบายตลอดพระไตรปิฎกทั้งหมด และเก่าแก่ที่สุด ถือว่าเป็นอรรถกถาเดิมที่พระมหินทเถระนำมาจากชมพูทวีป และท่านได้แปลเป็นภาษาสิงหลด้วยตนเองเพื่อให้ชาวลังกาทวีปมีเครื่องมือที่จะศึกษาพระไตรปิฎกได้โดยสะดวก เมื่อพระพุทธโฆสาจารย์เรียบเรียงอรรถกถาภาษาบาลีขึ้นใหม่นั้น ก็อาศัยมหาอัฏฐกถานี่เองเป็นหลัก ดังที่ท่านกล่าวถึงการจัดทำอรรถกถาแห่งพระวินัยปิฎก (คือสมันตปาสาทิกา) ว่าท่านนำเอามหาอัฏฐกถานั้นมาเป็นสรีระ คือเป็นเนื้อหาหลัก หรือเป็นเนื้อเป็นตัวของหนังสือใหม่ที่จะทำ พร้อมทั้งปรึกษาโปราณัฏฐกถาและมติหลักที่ถือกันมาของสังฆะด้วย
พึงทราบดังที่กล่าวแล้วว่า เวลานี้ เมื่อพูดถึงอรรถกถา เราหมายถึงอรรถกถาภาษาบาลีที่พระพุทธโฆสาจารย์เป็นต้น ได้เรียบเรียงไว้ และเราใช้กันอยู่ แต่พึงทราบต่อไปอีกขั้นหนึ่งว่า ในอรรถกถาภาษาบาลีนั้นเอง เมื่อมีการกล่าวอ้างถึงอรรถกถา เช่นบอกว่า “ในอรรถกถาท่านกล่าวว่า ‘…’ ดังนี้” คำว่า “อรรถกถา”ที่คัมภีร์อรรถกถาภาษาบาลีกล่าวถึงนั้นมักหมายถึงโปราณัฏฐกถาภาษาสิงหลเฉพาะอย่างยิ่ง มหาอัฏฐกถานี้เอง
ดู อรรถกถา