คำศัพท์ : อดิเรก

1. เกินกว่ากำหนด, ยิ่งกว่าปกติ, ส่วนเกิน, เหลือเฟือ, ส่วนเพิ่มเติม, ส่วนเพิ่มพิเศษ 2. ถวายอติเรก หรือถวายอดิเรก คือ พระสงฆ์ถวายพระพรที่เป็นส่วนเพิ่มพิเศษ แด่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และหรือสมเด็จพระบรมราชินี ท้ายพระราชพิธีบำเพ็ญพระราชกุศล ในระหว่างอนุโมทนา ถ้ากล่าวในพระราชฐาน ต้องต่อท้ายด้วยถวายพรลา, เรียกอย่างนี้เพราะขึ้นต้นว่า “อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุฯ”

เป็นธรรมเนียมว่า เมื่อถวายอนุโมทนาสำหรับ ๒ พระองค์ดังที่กล่าวนั้น ต้องถวายอดิเรกด้วย โดยใช้พัดยศ (ในงานหลวงที่มีการพระราชทานพัดรอง เวลาอนุโมทนาให้ใช้พัดรอง แต่พอถึงตอนถวายอดิเรก ต้องใช้พัดยศ โดยวางพัดรองไว้ แล้วตั้งพัดยศตอนถวายอดิเรกทุกรูป และใช้พัดยศไปจนจบการสวดอนุโมทนา) เมื่อจับพัดยศตั้งขึ้นและสวดอนุโมทนามาตามลำดับ พอจบบทสุดท้าย ก่อนจะขึ้น “ภวตุ สพฺพมงฺคลํฯ” ก็หยุดให้หัวหน้าถวายอดิเรกและเมื่อหัวหน้าถวายอดิเรกจบ พระเถระรูปที่ ๒ ต้องรับ “ภวตุ สพฺพมงฺคลํฯ”, จากนั้น ถ้าเป็นพิธีในพระราชฐาน เมื่อสวดจบอนุโมทนา ลง “ภวนฺตุ เต” แล้ว รูปที่ ๒ กล่าวถวายพระพรลา แล้วพระสงฆ์ลงจากที่ออกไป แต่ถ้ามิใช่ในพระราชฐาน ก็สิ้นสุดแค่จบอนุโมทนา ไม่ต้องถวายพระพรลา

(มีข้อที่ปฏิบัติมาอันพึงทราบพิเศษว่า ในการถวายอดิเรก และถวายพระพรลาต้องใช้พัดยศพระราชาคณะ ตั้งแต่ชั้นสามัญขึ้นไป และในขณะนั้น รูปอื่นๆ ที่มีพัดยศ ก็ตั้งพัดยศ ถ้าไม่มี ให้ประณมมือ ห้ามใช้พัดรอง; ในการทรงบำเพ็ญพระราชกุศลบางอย่าง แม้มิได้เสด็จด้วยพระองค์ เพียงพระราชทานไทยธรรมมอบผู้ใดผู้หนึ่งไปแทนพระองค์ เช่น กฐินพระราชทาน และการทรงบำเพ็ญพระราชกุศลอุทิศแก่ผู้ล่วงลับ ก็ต้องใช้พัดยศ และถวายอดิเรก)

คำถวายอดิเรก และคำถวายพระพรลา ที่ใช้เป็นแบบในบัดนี้ ดังนี้
แบบที่ ๑ เฉพาะพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว พระองค์เดียว
- คำถวายอดิเรก

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.
ทีฆายุโก โหตุ อโรโค โหตุ.
ทีฆายุโก โหตุ อโรโค โหตุ.
สุขิโต โหตุ ปรมินฺทมหาราชา.
สิทฺธิกิจฺจํ สิทฺธิกมฺมํ สิทฺธิลาโภ ชโย นิจฺจํ.

ปรมินฺทมหาราชวรสฺส ภวตุ สพฺพทา.

ขอถวายพระพร
- คำถวายพระพรลา

ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสดิ์พิพัฒนมงคลพระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ สมเด็จพระปรมินทรธรรมิกมหาราชาธิราชเจ้า ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ เวลานี้สมควรแล้ว อาตมภาพทั้งปวง ขอถวายพระพรลา แด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภาร พระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ.

ขอถวายพระพร
แบบที่ ๒ สำหรับ ๒ พระองค์
- คำถวายอดิเรก

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.
ทีฆายุโก โหตุ อโรโค โหตุ.
ทีฆายุโก โหตุ อโรโค โหตุ.
สุขิโต โหตุ ปรมินฺทมหาราชา สราชินี.
สิทฺธิกิจฺจํ สิทฺธิกมฺมํ สิทฺธิลาโภ ชโย นิจฺจํ.
ปรมินฺทมหาราชวรสฺส ราชินิยา สห ภวตุ สพฺพทา.

ขอถวายพระพร
- คำถวายพระพรลา

ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสดิ์พิพัฒนมงคลพระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าทั้ง ๒ พระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ เวลานี้สมควรแล้วอาตมภาพทั้งปวง ขอถวายพระพรลาแด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจ้าทั้ง ๒ พระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ.

ขอถวายพระพร แบบที่ ๓ เฉพาะสมเด็จพระบรมราชินี
- คำถวายอดิเรก

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.

อติเรกวสฺสสตํ ชีวตุ.
ทีฆายุกา โหตุ อโรคา โหตุ.
ทีฆายุกา โหตุ อโรคา โหตุ.
สุขิตา โหตุ สิริกิตฺติ ปรมราชินี.
สิทฺธิกิจฺจํ สิทฺธิกมฺมํ สิทฺธิลาโภ ชโย นิจฺจํ.

สิริกิตฺติปรมราชินิยา ภวตุ สพฺพทา.

ขอถวายพระพร
- คำถวายพระพรลา

ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสดิ์พิพัฒนมงคลพระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ เวลานี้สมควรแล้วอาตมภาพทั้งปวง ขอถวายพระพรลาแด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ.

ขอถวายพระพร

นอกจากนี้ เห็นควรนำแบบคำถวายพระพรเทศนา มาแสดงไว้ด้วย ดังนี้
คำถวายพระพรเทศนา

ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสดิ์พิพัฒนมงคลพระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่ สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ สมเด็จพระปรมินทรธรรมิกมหาราชาธิราชเจ้า๑ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ บัดนี้จักรับพระราชทานถวายวิสัชนาใน . . . ฉลองพระเดชพระคุณประดับพระปัญญาบารมี ถ้ารับพระราชทานถวายวิสัชนาไป มิได้ต้องตามโวหารอรรถาธิบาย ในพระธรรมเทศนา ณ บทใดบทหนึ่งก็ดี ขอเดชะ ๒ พระเมตตาคุณ พระกรุณาคุณ พระขันติคุณทรงพระกรุณาโปรดพระราชทานอภัยแก่อาตมะ ผู้มีสติปัญญาน้อย.

ขอถวายพระพร (๑ ถ้าเป็นพระองค์อื่น พึงเปลี่ยนไปตามกรณี เช่น สมเด็จพระบรมราชินีนาถว่า “จงมีแด่ สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์พระบรมราชินีนาถ”; ๒ ถ้ามิใช่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือมิได้ประทับอยู่ในที่เฉพาะหน้า ให้เว้นคำว่า “ขอเดชะ”)