คำศัพท์ : สัมปชัญญะ

ความรู้ตัวทั่วพร้อม, ความรู้ตระหนัก, ความรู้ชัดเข้าใจชัด ซึ่งสิ่งที่นึกได้; มักมาคู่กับสติ (ข้อ ๒ ในธรรมมีอุปการะมาก ๒); สัปชัญญะ ๔ ได้แก่ ๑. สาตถกสัมปชัญญะ รู้ชัดว่ามีประโยชน์ หรือตระหนักว่าตรงตามจุดหมาย ๒. สัปปายสัมปชัญญะ รู้ชัดว่าเป็นสัปปายะ หรือตระหนักว่าเกื้อกูลเหมาะกัน ๓. โคจรสัมปชัญญะ รู้ชัดว่าเป็นโคจร หรือตระหนักในแดนงานของตน ๔. อสัมโมหสัมปชัญญะ รู้ชัดว่าไม่หลง หรือตระหนักในตัวสภาวะ ไม่หลงใหล ไม่สับสนฟั่นเฟือน

การมีสติทันโดยทำความรู้ตัวทั้วพร้อมมีสัมปชัญญะในการเคลื่อนไหวทำการทุกอย่าง ไม่ว่าก้าวเดิน การถอย การมอง เหลียว คู้ เหยียด ทรงผ้าสังฆาฏิบาตรจีวร กิน ดื่ม เคี้ยว ลิ้ม ถ่ายอุจจาระ ปัสสาวะ เดิน ยืน นั่ง หลับ ตื่น พูด นิ่ง เป็นหมวดหนึ่งของกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน คือสัมปชัญญบรรพ เป็นบรรพที่ ๓ ของกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน
ดู กายานุปัสสนา, สติปัฏฐาน