คำศัพท์ : หินยาน, หีนยาน

“ยานเลว”, “ยานที่ด้อย” (คำเดิมในภาษาบาลีและสันสกฤต เป็น ‘หีนยาน’, ในภาษาไทย นิยมเขียน ‘หินยาน’), เป็นคําที่นิกายพุทธศาสนาซึ่งเกิดภายหลัง เมื่อประมาณ พ.ศ.๕๐๐–๖๐๐ คิดขึ้น โดยเรียกตนเองวา มหายาน (ยานพาหนะใหญมีคุณภาพดีที่จะชวยขนพาสัตวออกไปจากสังสารวัฏได้มากมายและอยางได้ผลดี) แล้วเรียกพระพุทธศาสนาแบบอื่นที่มีอยูกอนรวมกันไปวาหีนยาน (ยานพาหนะต่ําต้อยด้อยคุณภาพที่ขนพาสัตวออกไปจากสังสารวัฏไดนอยและด้อยผล), พุทธศาสนาแบบเถรวาท (อยางที่บัดนี้นับถือกันอยูในไทย พมา ลังกา เป็นต้น) ก็ถูกเรียกรวมไวในชื่อวาเปนนิกายหินยานด้วย

ปจจุบัน พุทธศาสนาหินยานที่เปนนิกายยอยๆ ทั้งหลายได้สูญสิ้นไปหมด (ตัวอยางนิกายยอยหนึ่งของหินยานที่เคยเด่นในอดีตบางสมัย คือ สรวาสติวาท หรือเรียกแบบบาลีว่า สัพพัตถิกวาท แต่ก็สูญไปนานแลว) เหลือแตเถรวาทอยางเดียว เมื่อพูดถึงหินยานจึงหมายถึงเถรวาท จนคนทั่วไปมักเข้าใจว่าหินยานกับเถรวาทมีความหมายเป็นอันเดียวกัน บางทีจึงถือวาหินยานกับเถรวาทเป็นคําที่ใชแทนกันได แตเมื่อคนรูเขาใจเรื่องราวดีขึ้นบัดนี้จึงนิยมเรียกว่า เถรวาท ไม่เรียกว่า หินยาน

เนื่องจากคําวา “มหายาน” และ “หินยาน” เกิดขึ้นในยุคที่พุทธศาสนาแบบเดิมเลือนรางไปจากชมพูทวีป หลังพุทธกาลนานถึง ๕-๖ ศตวรรษ คำทั้งสองนี้จึงไมมีในคัมภีร์บาลีแม้แตรุนหลังในชั้นฎีกาและอนุฎีกา, ปัจจุบันขณะที่นิกายยอยของหินยานหมดไป เหลือเพียงเถรวาทอยางเดียว แตมหายานกลับแตกแยกเปนนิกายยอยเพิ่มขึ้นมากมาย บางนิกายยอยถึงกับไมยอมรับที่ได้ถูกจัดเป็นมหายาน แตถือตนวาเปนนิกายใหญอีกนิกายหนึ่งตางหาก คือ พุทธศาสนาแบบทิเบต ซึ่งเรียกตนวาเป็น วัชรยาน และถือตนวาประเสริฐเลิศกวามหายาน

ถ้ายอมรับคำว่ามหายาน และหินยาน แล้วเทียบจํานวนรวมของศาสนิก ตามตัวเลขในป ๒๕๔๘ วา มีพุทธศาสนิกชนทั่วโลก ๓๗๘ ล้านคน แบงเป็น มหายาน ๕๖% เปนหินยาน ๓๘% (วัชรยานนับตางหากจากมหายานเป็น ๖%) แตถ้าเทียบระหวางประดานิกายยอยของสองยานนั้น (ไมนับประเทศจีนแผนดินใหญที่มีตัวเลขไมชัด) ปรากฏวา เถรวาทเปนนิกายที่ใหญมีผูนับถือมากที่สุด; บางทีเรียกมหายานวา อุตรนิกาย เพราะมีศาสนิกสวนใหญอยูในแถบเหนือของทวีปเอเชีย และเรียกหินยานว่า ทักษิณนิกาย เพราะมีศาสนิกสวนใหญอยูในแถบใตของทวีปเอเชีย
ดู เถรวาท

เทียบ มหายาน