คำศัพท์ : ธาตุกัมมัฏฐาน ๔

ธาตุกัมมัฏฐาน ๔ (กรรมฐานคือธาตุ, กรรมฐานที่พิจารณาธาตุเปนอารมณ คือ กําหนดพิจารณากายนี้แยกเปนสวนๆ ใหเห็นวาเปนเพียงธาตุสี่แตละอยาง ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตัวตนของเรา — Dhàtu-kammaññhàna: meditation on the elements; meditation subject consisting of elements)
1.ปฐวีธาตุ (Pañhavã-dhàtu: the earth-element) คือ ธาตุที่มีลักษณะแขนแข็ง ภายในตัวก็ มี ภายนอกตัวก็มี กลาวเฉพาะที่เปนภายใน สําหรับกําหนด พอใหสําเร็จประโยชนเปนอารมณ ของกรรมฐาน ไดแก ผม ขน เล็บ ฟน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก มาม หัวใจ ตับ พังผืด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา หรือสิ่งอื่นใดก็ตามในตัว ที่มีลักษณะ แขนแข็งเปนตน อยางเดียวกันนี้
2.อาโปธาตุ (âpo-dhàtu: the water-element) คือ ธาตุที่มีลักษณะเอิบอาบ ภายในตัวก็มี ภายนอกตัวก็มี กลาวเฉพาะที่เปนภายใน สําหรับกําหนด พอใหสําเร็จประโยชนเปนอารมณของกรรมฐาน ไดแก ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันขน น้ําตา เปลวมัน น้ําลาย น้ํามูก ไขขอ มูตร หรือสิ่งอื่นใดก็ตามในตัว ที่มีลักษณะเอิบอาบเปนตน อยางเดียวกันนี้
3.เตโชธาตุ (Tejo-dhàtu: the fire-element) คือ ธาตุที่มีลักษณะรอน ภายในตัวก็มี ภาย นอกตัวก็มี กลาวเฉพาะที่เปนภายใน สําหรับกําหนด พอใหสําเร็จประโยชนเปนอารมณของ กรรมฐาน ไดแก ไฟที่ยังกายใหอบอุน ไฟที่ยังกายใหทรุดโทรม ไฟที่ยังกายใหกระวนกระวาย ไฟที่ยังอาหารใหยอย หรือสิ่งอื่นใดก็ตามในตัว ที่มีลักษณะรอนเปนตน อยางเดียวกันนี้
4.วาโยธาตุ (Vàyo-dhàtu: the air-element) คือ ธาตุที่มีลักษณะพัดผันเครงตึง ภายในตัว ก็มี ภายนอกตัวก็มี กลาวเฉพาะที่เปนภายใน สําหรับกําหนด พอใหสําเร็จประโยชนเปนอารมณ ของกรรมฐาน ไดแก ลมพัดขึ้นเบื้องบน ลมพัดลงเบื้องต่ํา ลมในทอง ลมในไส ลมซานไปตามตัว ลมหายใจ หรือสิ่งอื่นใดก็ตามในตัว ที่มีลักษณะพัดผันไปเปนตน อยางเดียวกันนี้

ตัวอยางธาตุที่แสดงขางตนนี้ ในปฐวีธาตุมี 19 อยาง ในอาโปธาตุมี 12 อยาง เติมมัตถลุงค คือมันสมอง เขาเปนขอสุดทายในปฐวีธาตุ รวมเปน 32 เรียกวา อาการ 32 หรือ ทวั ตต ิ งสาการ (มัตถลุงคไมมีในปฐวีธาตุ 19 อยาง เพราะรวมเขาในอัฏฐิมิญชะ คือเยื่อในกระดูก)

ธาตุกัมมัฏฐานนี้ เรียกอยางอื่นวา ธาตุมนสิการ (การพิจารณาธาตุ — Dhàtu-manasikàra: contemplation on the elements) บาง จตุธาตุววัฏฐาน (การกําหนดธาตุสี่ — Catudhàtuvavaññhàna: determining of the four elements) บาง เมื่อพิจารณากําหนดธาตุ 4 ดวย สติสัมปชัญญะ มองเห็นความเกิดขึ้นและความเสื่อมสลายไปในกาย ตระหนักวากายนี้ก็สักวา กาย มิใชสัตว บุคคล ตัวตน เราเขา ดังนี้ จัดเปนกายานุปสสนาสติปฏฐานสวนหนึ่ง (หมวดที่ 5 คือ ธาตุมนสิการบรรพ