คำศัพท์ : จิต ๘๙, หรือ ๑๒๑

จิต 89 หรือ 121 (ธรรมชาติที่รูอารมณ, สภาพที่นึกคิด, ความคิด, ใจ, วิญญาณ — Citta: mind; thought; consciousness; a state of consciousness)

จิตมีไวพจน คือ คําที่ตางเพียงรูป แตมีความหมายเหมือนกันหรือคลายกัน ใชแทนกันได หลายคํา เชน มโน มานัส หทัย บัณฑร มนายตนะ มนินทรีย และ วิญญาณ เปนตน (อภิ.สํ.34/21/10; ฯลฯ) คําเหลานี้มีความหมายเกยกัน มิใชตรงกันโดยสมบูรณ ใชแทนกันไดในบางโอกาส มิใชเสมอไป

เมื่อจัดแบงสภาวธรรมทั้งหลายเปนประเภทๆ ที่เรียกวา ขันธ 5 จิตไดแก วิญญาณขันธ์ แตใน คัมภีรอภิธรรมยุคตอมา นิยมประมวลสภาวธรรมเขาเปน 4 อยาง เรียกวา ปรมัตถธรรม 4 จิต เปนปรมัตถธรรมอยางที่ 1; ดู [157]ปรมัตถธรรม 4 ; [216]ขันธ ๕.

คัมภีรอภิธรรมรุนอรรถกถา ประมวลเรื่องจิตที่แสดงไวในพระอภิธรรมปฎกแลว แจงนับ สภาพจิตทั้งหลายไววามีจํานวน 89 หรือโดยพิสดารมี 121 เรียกวา จิต 89 หรือ 121

เบื้องตนนี้ จะประมวลจิตทั้งหมดไวเปนหมวดหมูใหญๆ กอน เพื่อสะดวกในการศึกษากําหนด จดจําและทบทวนตอไป ในที่นี้ พึงทราบวิธีจําแนกประเภท 2 แบบ เปรียบเทียบกัน ดังนี้*